Doğu Türkistan
Yüzölçümü: 1 828 418 km2
Nüfusu:30 milyon (Yaklaşık)
Başkenti: Urumçi
Uygur Adı
Çin kaynaklarında Hoei-ho, Vei-ho, Hui-ho, Hueu-hu, Wei-wu vb. şekilde görülen Uygur adının anlamı 974'te yazılan Çince bir eserde "şahin süratiyle dolaşan ve hücum eden" şeklinde açıklanmaktadır. Fakat bunun bir yakıştırma olduğu bellidir. Etimolojik olarak Uygur adının "uy (takip etmek)+gur" (Salgur gibi)tarzında ortaya çıktığı ileri sürülmüş ise de, o tarihlerde kullanılan Türkçe'de de "takip etmek" manasındaki eylem kökünün "ud-" biçiminde olduğu antitezinden hareketle sözcüğün "oy (oymak,baskı yapmak) + gur" ve daha kuvvetli bir olasılıkla "uy (akraba, müttefik)+ gur" şeklinde türediği savunulmaktadır. Nitekim tarihsel süreçte ortaya çıkan "On Uygur" federatif adının "On Müttefik" manasına kullanılmış olma olasılığı tarihsel gerçeklik açısından ağır basar. Uygur adıyla ilgili bir diğer sorunsal ise İslam kaynaklarında her zaman ve Çin kaynaklarında bazen kendilerine verilen Tokuz Oğuz/Dokuz Oğuz adının kökeni ve ne şekilde ortaya çıktığıdır. Aslında Uygurlardan ayrı bir budun (boylar birliği) olan Dokuz Oğuzlar Göktürk siyasi otoritesinin dayandığı topluluk idi. Bu anlamda ayrı bir etnik yapı oluşturmayıp bizatihi Türk budununu oluşturan boylara verilen isimdi. Zaten Çin kaynaklarında kendilerinden "Türklerin 9 kabilesi", Göktürkler'den ise "9 kabilenin Türkleri" diye bahsedilmesi bu özdeşliği ortaya koymaktadır. İşte bu Dokuz Oğuz boylarına, başka bir deyişle 9 adet Oğuz boyuna, -9 oymaktan oluşan- Uygur boyunun eklenmesiyle "On-Uygur" denilen siyasal birlik ortaya çıkmıştır ve böylece Uygur adı ile Dokuz Oğuz adı birlikte ve bazen karıştırılarak kullanılagelmiştir
Coğrafi Konumu
Sincan Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan), Çin Halk Cumhuriyeti içerisinde ve ülkenin batı bölgesinde yeralmaktadırlar.
Yönetim Biçimi
Özerk bölge içinde etnik grupların dağılımına göre 8 Ağustos 1952'de 10 ayrı muhtar bölge tesis edilmiştir. Sincan (Uygur) Özerk Bölgesi bunlardan biri ise de, yönetim hakları, Pekin yönetimince çiğnenmektedir. Tüm idarede bütün yetkiler Çinlilerdedir. Özerk yönetim organlarında görevlendirilen etnik unsurların siyasî, ekonomik ve askerî karar verme, denetleme yetkileri Çin Komünist Partisi kontrolü altındadır
İdari Yapı
Ekim 1949 yılında Çin halk Cumhuriyetir17;nin kurulduğu ilan edilmiştir. Cumhuriyetin ilanından sonra Çin anayasasında belirlenen r0;Ulusal Azınlıkların Bölgesel Özerkliğir1; prensibine dayanarak, Doğu Türkistanr17;da önce otonom birimler kurulmaya başlandı. 1954 yılında ilk İli Kazak otonom Oblastır17;nın kurulmasıyla birlikte toplam 5 otonom oblast ve 6 otonom nahiye kurulmuştur. Daha sonra 1 ekim 1955r17;te r0;Şincang Uygur Özerk Bölgesir1; kurulmuştur. Böylece Şincang Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) küçük otonom ünitelere parçalanan, otonom eyaletler haline getirilmiştir. Anayasada yer alan r0;Milli Otonom Kanununar1; göre her milletin ulusal otonom bölgeleri, merkezi halk hükümetine bağlı yerel hakimiyet üniteleri olup, devletin normal yerel idari birimleri gibi çalışmasının yanı sıra Anayasa ve kanunlarda belirlenen otonom birimler, söz konusu bölgelerdeki milletin siyasi, iktisadi ve kültürel özelliklerini, yerel hukuk prensiplerini de belirleyebilir. Şincang Uygur Özerk Bölgesi (Doğu Türkistan) özerk bölge hükümetine dolaysız bağlı olan 5 otonom oblast, 8 vilayet 3 bağımsız belediye halinde milletler hakları taksim edilmiştir.
Otonom Oblastlar: İli Kazak otonom oblastı, Sanci Hui otonom oblastı, Bayınğulun Moğol otonom oblastı, Börütala Moğol otonom oblastı ve Kızılsu Kırgız otonom oblaslarıdır.
Otonom Nahiyeler (ilçe): Mori otonom nahiyesi, Barköl Kazak otonom nahiyesi, Kubuksar otonom nahiyesi, Çapçal Şive otonom nahiyesi, Karaşehir Huizu otonom nahiyesi, Taşkorgan Tacik otonom nahiyesi gibi 6 otonom nahiyesi bulunmaktadır.
Vilayetler (iller): Kumul,Turfan,Altay, Tarbağatay, Aksu, Kaşgar, Hoten.
Bağımsız Belediyeler: Urumçi, Karamay, Şihenzeden ibaret olup, bu belediyeler diğer Büyük şehir belediyeleri gibi bulunduğu bölgenin il yada otonom oblast yönetimine bağlı değildir. Bunlar İller ve otonom oblastlar gibi özerk bölge hükümetine bağlıdırlar. Otonom oblast ve Vilayetler bünyesindeki şehirler sırası ile şöyledir: Kaşgar, Gulca, Kumul, Korla, Kuytung, Sanci, Aksu, Hoten gibi 8 şehir bulunmaktadır. Ayrıca otonom oblast ve İllere bağlı 78 ilçe bulunmaktadır. Aşağıda iktisadi ve ticari öneme sahip şehirler kısaca tanıtılacaktır. Urumçi Şehri: (Doğu Türkistan) Şincang Uygur Özerk Bölgesinin Başkenti olup siyasi, iktisadi ve ulaşım merkezidir.
Urumçi Tanrı dağlarının kuzeyinde Cungarya havzasının güney doğusunda bulunmaktadır.
Kaşgar Şehri: Tarım havzasının batısında Kızıl derya (ırmak) kenarında olup iki bin yıldan fazla tarihi geçmişe sahip olan eski Türk şehridir. Kaşgar güney, Doğu Türkistanr17;ın önemli siyasi, iktisadi ve kültürel merkezlerinden biridir.
Gulca şehri: İli Kazak otonom oblastının başşehri olup, Doğu Türkistanr17;ın batısındaki Kazakistan hududuna 100 km. uzaklıkta, İli derya vadisinde yer almaktadır. Aynı zamanda Gulca Orta Asya Türk Cumhuriyetlerine açılan önemli ticaret merkezi konumundadır.
Karamay Şehri: Cungarya havzasının batısında olup, 1950r17;lerden bu yana çölde kurulan ilk petrol şehridir.
Şihenze Şehri: Tanrı Dağır17;nın kuzeyinde Manas nehri kenarında yer alır. Bu şehri 1960r17;lardan itibaren kurulmaya başlayan yeni bir şehirdir. Şehrin altyapı kuruluşu mükemmel, çevresi güzel, sanayi, tarım ve ticaretin bir arada kaynaştığı modern bir kenttir. Nüfusunun %90 nına yankını Çinr17;lidir. Doğu Türkistanr17;ın küçük milli otonom ünitelere parçalanması gibi bir durum Çinr17;in diğer eyaletlerinde olmamıştır
Çin Komünist Partisi tarafından bölgeye vali görevlendirilmektedir. Valinin mutlaka Çin Komünist Partisi üyesi olması şart koşulmaktadır. Doğu Türkistan'da Sincan Uygur Özerk Bölgesi'nden başka aynı haklara sahip 7 organ daha vardır.
1- Sincan Askeri Bölge Komutanlığı
2- Sincan Askeri Üretim ve İnşaat Bölge Komutanlığı
3- Sincan Komünist Partisi
4- Sincan Halk Kurultayı Daimi Komitesi
5- Disiplin Kontrol Komitesi
6- Siyasî Danışma Konseyi
7- Sincan Devlet Savunma Güçleri Genel Komutanlığı
Tarihçe
Çin kaynaklarında Asya Hunları'ndan geldikleri bildirilen Uygurların, kökenleriyle ilgili bir efsanelerinde, kendilerinin Hun hükümdarının kızı ile bir kurttan türediklerinin belirtilmesi de bu gerçeğe işaret eder. Tabgaç Devleti döneminde (386-534) Kao-kö adıyla kaynaklara yansıyan Uygurlar, bu esnada tüm İç Asya'ya yayılmış Töles boylarından biri olarak görülmektedir. Göktürk Kağanlığı'nın kurulduğu esnada Selenga Irmağı boyunda bu devlete bağlı olarak oturmaktaydılar. Göktürk devletinin zor günlerden geçtiği 7.yüzyılın başlarında artık Uygurlar onlardan ayrılıp 6 boydan meydana gelen ve Sir-Yen-to denilen yeni bir federasyona dahil olmuşlardır .Türklerin Dokuz kabilesi/Dokuz Oğuzlar Uygur yönetimi altında birleşmişlerdi
Karahanlı Dönemi
Doğu Türkistanr17;ın batıdaki bölgelerine Karluklar Ötüken deki Uygur Hakanlığına şeklen bağlıdılar. Yedi Su bölgesinde Kara-Ordu ve Kuz-Ordu (Balasagun) başkent olmak üzere kurmuşlardı. Uygur Kağanlığı yıkılınca Kara-Han unvanını aldı. Toprakları Yedi Su-Kaşgar arasında idi. Karluklar diğer bazı Türk boyları ile birlikte, Karahanlı devletinin temelini attılar. İlk Karahanlı hükümdarı olan Bilge Kül Kadır Han, başkentini Kaşgarr17;a nakletti. Kadır Hanr17;ın yeğeni olan Satuk Buğra Han, Müslümanlığı kabul etti sonra devletin başına geçince İslamiyetr17;i resmi din olarak ilan etti. Böylece kalabalık Türk kütleleri ilk defa topluca Müslüman oluyorlardı. Bu bütün Türk tarihindeki en önemli olaylardan biri idi. Türklerin sonraki yüzyıllarda gelişecek mücadeleleri bakımından da büyük önem taşıyorlardı. Yeni bir kültür çevresiyle temasa giren Türkler buradan aldıkları değerlerle Türk-İslam Kültürünün sahibi ve geliştiricisi olacaklardı. Bir süre sonra Karahanlı Hakanlığı ikiye ayrıldı. Doğu Türkistan Doğu Karahanlı devletinin hakimiyeti altında kaldı. Ulu Hakan Balasagunr17;da: yardımcısı olan Hakanda, çok kere Kaşgar da oturuyordu. Doğu Karahanlı devleti 1090r17;da Selçuklulara bağlandı. Bu dönem on beş yıl sürdü. Sonra tekrar bağımsız hale geldi. Bu defada Karahıtayların ve Naymanların saldırılarına uğradı. Balasagun 1133r17;te Karahıtayların eline geçti. Kaşgarr17;ı ise Nayman işgal etti. Bu Moğol topluluklarının yönetimi Cengiz ordularının istilasına kadar devam etti (1218).
Moğollar Dönemi
Cengiz Han istilası, Doğu ve Batı Türkistanr17;ı da içine almıştır. Cengiz Hanr17;ın ölümünden sonra, ülke dört oğlu arasında taksim edilmiş. Doğu Türkistanr17;ın bulunduğu topraklar Çağatayr17;a düşmüştür. Timurr17;un Batı Türkistanr17;ı elde etmesinden sonra, Çağatayların elinde sadece Doğu Türkistan kalmıştır. Burayı ele geçirmek isteyen Timur, bunu başaramamış ve barış yapmak zorunda kalmıştır. Doğu Türkistanr17;daki Çağatay hanedanı ile hizmetindeki bütün Moğol beyleri ve askerileri 1357 de Müslüman olduktan sonra Türk-İslam kültürünün etkisine girmişler ve yavaş yavaş Türkleşmişlerdir. 17.yüzyılın sonunda Hidayetullah Hocanın başkaldırışı, Çağatay devletini sarsmış ve karışık ortam meydana getirmiştir. Bundan yararlanan Moğol Kalmukr17;lar, Doğu Türkistanr17;ın kuzeyini işgal etmişler ve burada, merkezi İli olmak üzere bir devlet kurmuşlardır. Bu devlet, ancak 1760r17;a kadar yaşaya bilmiştir
Uygur Kağanları Listesi
Kutlug Bilge Kül Kağan (745 - 747)
Moyun-çor Kağan (747 - 759)
Bögü Kağan (759 - 779)
Tun Baga Tarhan (779 - 789)
Ay Tengride Kut Bolmış Külüg Bilge Kağan (789 - 790)
Kutlug Bilge Kağan (790 - 795)
Kutlug Kağan (795 - 805)
Ay Tengride Kut Bolmış Külüg Bilge Kağan (805 - 808)
Ay Tengride Kut Bolmış Alp Bilge Kağan (808 - 821)
Ay Tengride Ülüg Bolmış Küçlüg Bilge Kağan (821 - 833)
Ay Tengride Kut Bolmış Alp Külüg Bilge Kağan (833 - 839)
Ho-Sa Kağan (839 - 840)
---
Kutluğ Bilge Kül-Kağan (745 - 746)
İl-Etmiş Bilge Bayınçur (Moyunçur) Kağan (746 - 759)
İl-Tutmuş Alp Külüğ Bilge Kağan (759 - 780)
Alp-Kutluğ Bilge Kağan (780 - 789)
Taras Külüg Bilge Kağan (789 - 790)
Oçur Kutluğ Bilge Kağan (790 - 795)
Alp-Uluğ Kutluğ Bilge Kağan (795 - 805)
Ay-Tengri'de Kut-Bulmuş
Tengri'de Kut Bulmuş Küçlüg Bilge Kağan
Alp - Külüg Bilge Kağan
Üge Kağan (839 - 845)
Bilge Bayınçur (II.Yoyunçur) Kadır Han (845 - 885)
Tafgaç Oğulçak Kadır Han (885 - 840)
Mançur İşgali
İç karışıklıklar sırasında zor durumda kalan Kalmuk beyi, Çin den yardım isteyince, tahtta bulunan Mançurr17;lar, bunu eşsiz bir fırsat saymışlardır. Ülkeye giren Çin kuvvetlerine karşı başarılı olamayan Kalmuk beyi Rusyar17;ya kaçtıktan sonra, toprakların savunması Burhaneddin Hoca ile kardeşi Hoca Cihanr17;a kaldı. Uzun mücadelelerden sonra yenik düşen bu iki kardeş, komşu Bedahşanr17;a iltica ettilerse de, buradaki emir onları idam ettirerek başlarını Çinli kumandana gönderdiler. Çinli general, Hoca Cihanr17;ın dul kalan eşi Dilşah Sultanr17;ın da kendisine gönderilmesini aksi taktirde Bedahşanr17;ı işgal ettireceğini bildirince emir onu da göndermek zorunda kaldı. General, Dilşad Sultanr17;ı zorla Pekine yolladı. Amacı, hem Dilşad Sultanr17;ı Türkistanr17;dan çıkarmak, muhtemel isyanları önlemek, hem de onu burada rehin olarak tutmaktı. Dilşad Sultan Pekinr17;e gelince, imparator onunla evlenmek istedi. Fakat, Dilşad Sultan buna şiddetler karşı koydu. Bir süre sonra da Çin imparatorunun anneis tarafından boğduruldu. Bu asil Türk kadını Çinr17;de ve Doğu Türkistanr17;da ifffet ve namusun sembolü sayıldı. Öldürülen kocası Hoca Cihan ile birlikte savaşlara katılmış yararlılıklar göstermiş Dilşat Sultan adına Çinr17;de ve Avrupa da ebedi eserler yazıldı. Çinr17;i yöneten Mançurlar, Doğu Türkistanr17;ı işgal edince (1763) burada bir genel valilik kurdular. Urumçi ve Barköl bölgelerini, Çinr17;e dahil Kansur17;ya bağladılar. Diğer bölgelerde de sömürge yönetimi tesis ettiler.
Kurttluş Hareketleri ve Doğu Türkistan Devleti
Mançur istilasından kurtulmak için, ayrı bölgelerde ve ayrı zamanlarda çeşitli kurtuluş hareketleri görülmüştür. Bunların arasında 1763r17;te Hamudullah Beğ hareketi, 1819-1826 yıllarında Cihangir Han hareketi, 1830r17;da Yusuf Han Hoca hareketi, 1846r17;da Muhammed Emin Hoca hareketi, 1855r17;te Veli Han Töre hareketi sayılabilir. Bütün bu kıyamlar kan ve ateşle bastırılmış, çok sayıda can kaybı verilmiş, yüz binlerce göçmen de Batı Türkistanr17;a kaçmıştır. Doğu Türkistan Devleti Nihayet 1863 yılındaki hareket başarıya ulaşmış, işgalci Çin birlikleri ve onlara yardıma gelenler tamamen mağlup edilerek Doğu Türkistan istiladan kurtarılmıştır. Yakup Beğ, çeşitli gayretlerden sonra Doğu Türkistanr17;ı bağımsız bir devlet haline getirmiştir. Yakup Beğ, dönemin Osmanlı Hükümdarı Sultan Azizr17;e bir elçilik heyeti göndererek kendisine biat ettiğini, himaye yardım istemiştir. Sultan Abdul Aziz, Doğu Türkistanr17;a bir askeri heyet ve bir miktar silah göndermiştir. Mısır Hıdıvı İsmail Paşa da top ve tüfek yardımında bulunmuştur. Türkiyer17;den gelen subay ve öğretmenlerin yardımı ile Yakup Beğ, 80 Bin kişilik bir ordu kurarak eğitime tabi tutmuştur. Bu dönemin dikkat çeken bir olayı da, Yakup Beğr17;in, Osmanlı Padişahı adına para bastırıp hutbe okutmasıdır. Bütün bu gelişmeleri takip eden İngiltere ve Rusya, Doğu Türkistan Devletini resmen tanıdılar. İngiltere sekiz kişilik bir elçi heyeti gönderdi. Yakup Beğ, İngilizlerden de silah satın almaya muvaffak oldu. Bu silahlar Hindistan yoluyla ülkeye getirildi. Ancak Osmanlı Devleti, tam bu sırada iç karışıklıkla uğraştıkları için yardıma devam edemedi. İngiltere ve Rusya da, Yakup Beğr17;i kendi kontrolleri altına almanın imkansızlığını görünce, Çinlilerin yeni istila hazırlığına göz yumdular. Kurulan bu devleti zamanın en büyük güçleri olan Osmanlı İmparatorluğu, İngiltere ve Rusya tanımıştır. Ünlü tarihçi Eberhatr17;ın yazdığına göre, Türkistan ihtilali on milyon ölüye mal olmuştur.
Doğu Türkistanr17;da İkinci Mançur İstilası
Çin, 1875 senesinde Doğu Türkistanr17;a 82 tabur asker sevk etti. Bu kuvvetlere karşı Yakup Beğ kademeli bir savunma hattı kurdu. Ancak çok üstün durumdaki düşman, bazı şehirleri ele geçirdi. Bu sırada Yakup Beğ vefat etti. Bu olay Doğu Türkistan kuvvetleri üzerinde kötü bir etki yaptı. Bundan yaralanan Çinliler hücumlarını daha da arttırdı ve 1876 yılının sonunda bütün Doğu Türkistanr17;ı bir kere daha işgal ettiler. Halka gözdağı vermek için, 10 binlerce Türkr17;ü, Yakup Beğr17;in hanımını, oğullarını, torunlarını kılıçtan geçirdiler. İleri gelen devlet adamlarından, subaylardan 1166 kişide aynı akıbete uğradı. Yakup Beğr17;in cesedinin mezardan çıkarılıp yakıldığı söylentisi bütün Doğu Türkistanr17;a yayıldı. Çin, bu defa Doğu Türkistanr17;ın tamamı topraklarına ilhak etti (1884). Doğrudan doğruya bir Çin eyaleti haline getirilen bu öz Türk yurduna Çince Shin Chiang (yeni toprak) adı verildi. Bu dönemdeki Çin yönetiminin uyguladığı idare tarzından göze çarpan başlıca özellikler şunlardır: Büyük bir soykırım hareketine girişildi. Yakup Beğ zamanında Türk mimarisine uygun bir şekilde yapılmış bütün binalar yıkılıp yerlerine Çin üslubunda binalar yapıldı. Doğu Türkistanr17;ın adı değiştirildiği gibi, yüzlerce, binlerce yıllık şehirleri de Çince isimler konuldu. Doğu Türkistan Türkleri Çince okumaya ve Çinlilerle evlendirilmeye mecbur tutuldu. Genelev, meyhane, kumarhane gibi yerler açılarak Doğu Türkistanlıların ahlakları bozulmaya çalışıldı. Doğu Türkistanlıların milli gururlarını kırmak için, Müslüman Türkler, rütbesi ne olursa olsun bir Çinlinin karşısında ayağa kalkmak veya atından inerek saygı göstermek zorunda bırakıldı. Karşı koyma ruhunu öldürmek için, Çinli memurlara çok geniş yetkiler tanındı. Bunlar, Doğu Türkistanr17;lıyı istedikleri zaman tutuklatabilir, cezalandırabilir, gerekirse öldürebilirdi. Rütbesi ve mevkii ne olursa olsun bir Doğu Türkistanlı, sorguya çekildiği sırada kaymakamın önünde diz çökmek mecburiyetinde idi. Çok ağır vergiler ve para cezaları konuldu. Küçük bazı memuriyetler akıl almaz fiyatlarla satışa çıkarıldı. Böylece Doğu Türkistan halkı dehşetli bir şekilde soyuldu. Halkın altın, gümüş, mücevher gibi varlıkları, teminatsız kağıt para karşılığında alındı. Madenler parasız olarak Çinr17;e taşındı. Çinli tüccarlara her kolaylığı sağlandığı halde, Doğu Türkistanlıların ticaret yapmaları engellendi. r0;Türkr1; ve r0;Türkistanr1; kelimelerinin kullanılması, gazete, dergi çıkarılması, Türkiyeden ve İslam Ülkelerinden gazete,kitap getirilmesi yasaklandı. Halkın hastalıktan kırılması için hastane kurulmadı. Türklerin birbirlerine tıbbı ve sosyal yardımda bulunmaları engellendi. Çocuk hastalarından binlerce bebek öldü. Bu dönemden kalma mezarlıklarda, büyüklerden çok küçüklerin mezarları bulunmaktadır. Yapılan bütün binalarda Türkler ücretsiz, yemekleri dahi kendilerine ait olmak üzere, ırgat gibi çalıştırıldı. Bütün bu zulümlerin sonunda, bir zamanların ileri ve mamur ülkesi Doğu Türkistan, yoksul, bakımsız, harap bir hale geldi.
Bağımsız Çinli Generallar Dönemi(1911-1933)
Doğu Türkistanr17;da ikinci Mançur istilası 1911 yılına kadar devam etti. Bu yılda Çinr17;de Mançur İmparatorluğu devrildi ve yerine Cumhuriyet kuruldu. İç kargaşalıktan faydalanan bazı genel valiler, Doğu Türkistanr17;ı doğrudan doğruya kendi yönetimleri altında tutmaya başladılar. Bunlar Cumhuriyet yönetimi emirlerine karşı gelerek Doğu Türkistanr17;ın başına 22 yıl bela kesildiler. Bu dönemde, generaller darbeler hazırlayarak, birbirlerini öldürterek, hatta gözlerini oydurarak hüküm sürdüler. Ancak ortak noktaları, Doğu Türkistan halkına alabildiğine zulmetmek, onları sömürmek ve geri bırakmaktı. Hiçbir Türk, idari mevkilere getirilmemiş, yetişkin aydınlar zulüm ve işkencelere maruz bırakılmıştır. W. Bosshard, aynı yıllarda (1929) yayınlanan bir araştırmasında şu tespite yer vermektedir. r0;Yolsuzluğun bütün tabakalara yayıldığı Çin Türkistanr17;ında terakkide diğer ticari emtia gibi alınıp satılır. Netice şu ki, adam akıllı para etmeyen hiçbir şey yapılmaz ve ahali sırf Çinli hükümdarların zenginleşmesi için soyulur...işte bu suretle, köyler ve şehirler yağma edilmiştir.r1;
Kumul Ayaklanması
1928-1933 yılları arasında işbaşında bulunan Çinli vali Cinr17;in zulmü çekilmez hale gelmiştir. Şubat 1931r17;de Doğu Türkistanr17;ın doğusunda bulunan Kumul vilayetinde Hoca Niyaz Hacı ve Salih Dorgar17;nın öndeliğinde bir kıyam başladı. Hareket süratle yayıldı ve başarıya ulaştı. Çinliler Kumulda bozguna uğratılınca, ayaklanma bütün Doğu Türkistanr17;a yayıldı. İki yıl içinde çeşitli şehirlerde isyanlar görüldü. Turfanda Musul, Maksut ve Mahmut Muhiti kardeşler; Karaşehirr17;de Hafız Beğ ; Büğür ve Küçarr17;da Temür Beğ; Hotenr17;de Mehmet Emin Buğra ve Sabit Da Molla; Kaşgarda Osman Beğ; Altayr17;da Şerif Han Töre silaha sarıldılar. Bütün Doğu Türkistan Çin işgalinden kurtarıldı. 12 Kasım 1933r17;te Kaşgarda istiklal ilan edildi. Kurulan hükümetin başına Cumhurbaşkanı olarak Hoca Niyaz Hacı, başbakanlığa da Sabit Da Molla getirildi.
Rus İşgal Dönemi(1933-1944)
Bu dönemin başındaki mücadele; Çinliler, Urumçir17;de bulunan Beyaz Rus askerleri ve Müslüman Çinliler arasında geçmiştir. Ruslar, çeşitli entrikalar yaparak, duruma hakim olmuşlar, Doğu Türkistanr17;ın başına kukla bir Çinliyi geçirmişlerdir. Doğu Türkistan hükümeti bu sırada çok zayıftı, askeri hazırlığı yoktu. Yapılan barış teklifini kabulden başka çare göremiyordu. Hoca Niyaz Hacı, zor kullanılarak götürülüp Başkan yardımcılığı koltuğuna oturtuldu. Çinli generalin yardım isteği üzerine Doğu Türkistanr17;a gelmiş bulunan Rus birlikleri ise bir daha buradan çıkmadılar. Üstelik, gizli ajanlar göndererek yerlerini sağlamlaştırdılar. Türkleri sindirmek için çeşitli işkenceler uygulamaya başladılar. 125 çeşit işkence ve 28 çeşit öldürme usulü geliştirdiler. Bunların bir kaçı:
1. Kadın ve kızların tenasül organlarına elektrik lambaları sokmak ve bunlara cereyan vermek.
2. Başı ve ayakları ayrı ayrı iki vasıtaya bağlanarak, her iki vasıtayı aksi yönlere hareket ettirmek.
3. vücutta bir delik açıp buraya düğümlü bir ip sokarak iki gün beklettikten sonra, yaranın içine ipi testere gibi sürterek işkence yapmak.
4. Askeri eğitimde insanları hedef olarak kullanmak.
5. Maden ocaklarında zehirli gazla öldürtmek. (Altay kahramanı Şerif Han Töre böyle bir ocakta şehit edilmiştir.) Ruslar açtıkları bu kurslarda bu işkence yöntemlerini Çinlilere öğreterek yaygınlaştırmışlardır. Doğu Türkistanr17;a iyice yerleştikten sonra da tasfiye işlerine girişmişlerdir. Böylece 300 bin kişi tutuklanmış, bunların binlercesi şehit edilmiş. (Hoca Niyaz Hacı da bunların arasındadır.) Rusları böyle davranmaya sevk eden sebep, Doğu Türkistanr17;daki bağımsızlığın Türkistanr17;ın kendi idareleri altında bulunan bölgelerde örnek teşkil etmelerinden çekinmeleridir. Bunun için Doğu Türkistanr17;ı işgal ederek, burada ayaklanmayı bastırmış, halkı sindirmiş ve ilerde yine Çinr17;e teslim edecek hale getirmiştir. Doğu Türkistanr17;daki Rus işgali 1944r17;de kadar sürmüştür.
Çin İstilası
II. Dünya savaşının ilerleyen yıllarında Sovyetler, Almanya karşısında zor durumda bulunuyorlardı. Onların Doğu Türkistanr17;ın başına geçirdikleri kukla Şen, bu durumdan endişe duymaya başlamıştı. Sırtına dayadığı Ruslar yenilirse Çinliler, Doğu Türkistanr17;a girip kendisini cezalandırırlardı. Bu sebeple, Nankin deki Çan Key Şek yönetimi ile temas kurdu. Uzun süreli görüşmeler sonunda, anlaşma yapıldı. Şen, Rusları kovdu. Rus ajanlarını ve işçilerini sınır dışı etti. Komünist izleri sildirecek tedbirler aldırdı. Rusların gitmesinden sonra Milliyetçi Çin birlikleri Doğu Türkistanr17;ı işgale başladılar. Çinlilerin ilk işleri, Doğu Türkistanr17;ı Çinlileştirme planını uygulamak oldu. Bunu için Çince mecburi hale getirildi, Türklerin Çinlilerle evlenmeleri teşvik edildi, Çinr17;den çok sayıda göçmen getirtilmesine başlandı. Bunlara, Urumçi taraflarındaki verimli topraklar verildi. Gerçek vatanseverler, milliyetçi aydınlar yine hapishanelerde bırakıldı.
Doğu Türkistan Kominist Çin İşgalinde
Komünist Çin birlikleri, Doğu Türkistanr17;ı kademeli olarak 1949 yılına kadar işgal ettiler ve zulüm idaresi başlatmak için ilk tedbirlerini almaya aldılar:
1. Ürünleri, hayvanları ve toprağın izinsiz satılması yasaklandı.
2. Halkın günlük kazancı, işyerlerine gelen banka görevlileri tarafından zorla alınarak bankaya yatırılmaya başlandı.
3. Vatansever, yüksek ahlaklı, itibar sahibi kimseler, düşük ahlaklı, zaaf sahibi insanlar belirlendi. Birinciler yok edildi, ikinciler ise halkın başına getirildi.
4. Her ailenin başına kötü ruhlu olan kimse, o seçilerek ailenin reisi tayin edildi.
5. Her şahıs, üç günde bir polis idaresine giderek üç gün içinde ne yaptığını anlatmak zorunda tutuldu.
6. Bir kimsenin başkasını ziyaret edeceği zaman polise baş vurması, ne zaman ve ne maksatlı gideceği, ne konuşacağı hakkında bilgi vermesi mecburi hale getirildi. İzin almadan bir köyden bir şehre veya başka bir köye taşınmak tamamen yasaklandı.
7. Herkes, birbirinin casusu haline getirildi. Ana-baba, çocuğunu; çocuklar, ana-babasını ispiyon etmekle vazifeli tutuldular. Kimsenin kimseye güveni kalmadı. İki kişinin bir araya gelmesi r0;Komünist aleyhtarı hareketr1;, üç kişinin bir araya gelmesi r0;isyan hazırlığır1; sayıldı.
8. Postahanelerde yerleştirilen Çinli Komünistler, mektupları sıkı bir sansüre tabi tuttular. En küçük bir işaret veya okunaksız yazı, şifre kabul edilerek sahipleri cezalandırıldı.
9. Şeref ve haysiyetten yoksun, milli şuurdan habersiz, şefkat, merhamet, vicdan, din, insanlık gibi kavramlardan uzak, mevki ve zevk düşkünü, kumarbaz ve hain ruhlu, katil, esrarkeş olanlar toplanarak kurslara tabi tutuldular. Bunlara cinayet, zulüm ve işkence metotları öğretildi.
